این دو خطبه هر چند در زمینه و زمان متفاوت ایراد شده‌اند اما شباهت‌هایی در محتوای دفاع از اهل بیت(ع) و افشای ظلم دارند. در این یادداشت به مقایسه این دو خطبه از جنبه‌های مختلف می‌پردازیم.

شرایط و اهداف خطبه‌ها

خطبه حضرت زینب (س) پس از واقعه کربلا و در فضایی پر از اندوه و ظلم ایراد شد. پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش، حضرت زینب (س) برای افشای ظلمی که بر اهل بیت وارد شده و نیز بیدار کردن وجدان خفته مردم کوفه، این خطبه را ایراد کرد. هدف اصلی حضرت زینب (س) در این خطبه، سرزنش مردم کوفه بود که با پیمان‌شکنی خود سبب شدند امام حسین (ع) به کربلا کشیده شده و در نهایت شهید شوند. در این خطبه، حضرت زینب (س) مردم کوفه را به خاطر بی‌وفایی و حمایت نکردن از امام حسین (ع) در هنگامی که بیش از هر زمان نیازمند کمک بودند، سرزنش می‌کند. از سوی دیگر، خطبه حضرت زهرا (س) در مسجد النبی پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) ایراد شد. در این زمان، نزاع بر سر فدک و حق خلافت امام علی (ع) به اوج خود رسیده بود. حضرت زهرا (س) در این خطبه به دفاع از حقوق اهل بیت (ع) و تأکید بر مشروعیت امامت امام علی (ع) پرداخت. هدف اصلی ایشان در این خطبه، بازپس‌گیری حق غصب‌شده خود و تأکید بر جایگاه اهل بیت در جامعه اسلامی بود. حضرت زهرا (س) به‌ویژه در این خطبه، تحولات سیاسی نادرست پس از رحلت پیامبر را افشا کرد و جایگاه اهل بیت (ع) را در نگاه اسلامی به مردم یادآور شد.

سبک بلاغی خطبه‌ها

سبک بلاغی حضرت زینب (س) در این خطبه تکیه بر موعظه و سرزنش مستقیم بود. حضرت زینب (س) با استفاده از تشبیه‌های قرآنی، به وضوح وضعیت مردم کوفه را بیان کرد. جمله‌هایی مانند "آیا می‌دانید کدام جگر پیامبر خدا را پاره کردید؟" از جمله جملات احساسی و قوی در این خطبه است که عواطف مردم کوفه را جریحه‌دار می‌کند. این خطبه بیشتر از آنکه به استدلال عقلی توجه کند، بر روی تأثیرات عاطفی و آگاهی‌بخشی به مردم تکیه دارد. در مقابل، در خطبه حضرت زهرا (س)، سبک بلاغی به‌طور عمده تحلیل عقلی و استدلالی بود. حضرت زهرا (س) در این خطبه برای اثبات حقانیت اهل بیت (ع) به آیات قرآن استناد کرد. ایشان در این خطبه به‌ویژه به آیات مربوط به ارث و خلافت اشاره کرد و از این طریق به‌صورت عقلانی و شرعی، مشروعیت امامت امام علی (ع) را اثبات نمود. در این خطبه، علاوه بر استناد به آیات قرآنی، تلفیقی از استدلال منطقی و عاطفی به چشم می‌خورد، مانند زمانی که حضرت زهرا (س) خطاب به مردم می‌گوید: "آیا بر ارث من غلبه کردید؟ آیا در کتاب خدا آمده است که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم ارث نبرم؟".

استناد به قرآن در خطبه‌ها

در خطبه حضرت زینب (س) به‌طور کلی به قرآن اشاره‌هایی صورت گرفت. یکی از آیات مهمی که در این خطبه ذکر شد، آیه‌ای از سوره نحل است که می‌گوید: "إِنَّمَا مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ الَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنکَاثًا" (نحل: 92). این آیه به‌طور غیرمستقیم، اشاره به حال مردم کوفه داشت که در آن زمان، عهد و پیمان خود را شکسته و از امام حسین (ع) حمایت نکردند. علاوه بر این، حضرت زینب (س) در این خطبه تأکید زیادی بر عذاب و عقوبت ظالمان داشت و از عواقب رفتار نادرست مردم یادآوری می‌کرد. حضرت زهرا (س) در خطبه فدکیه خود به آیات قرآن برای اثبات حقانیت اهل بیت (ع) استناد کرده است. به‌ویژه آیات مربوط به ارث، همچون "وَوَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُودَ" (نمل: 16) و "یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ" (نساء: 11) در این خطبه به‌طور گسترده‌ای به‌کار رفته است. حضرت زهرا (س) در این خطبه با اشاره به این آیات، از مخالفت با حقوق اهل بیت و غصب فدک انتقاد کرد و نشان داد که حتی در مسائل کوچک‌تری همچون ارث، حقوق اهل بیت از دیگران جداست.

تأثیر و نتایج خطبه‌ها

خطبه حضرت زینب (س) در کوفه تأثیر شگرفی در مردم داشت و موجب شوک و بهت در میان آنان شد. بسیاری از مردم کوفه که از جنایت‌های خود آگاه نبودند، پس از شنیدن این خطبه متوجه شدند که تا چه اندازه در پیمان‌شکنی و بی‌وفایی به امام حسین (ع) شریک بوده‌اند. خطبه حضرت زینب (س) نقش اساسی در نشر پیام کربلا و شناساندن مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش داشت. این خطبه اساساً در انتقال پیام عاشورا و بیداری وجدان‌های خاموش در دنیای اسلام نقش بی‌بدیلی ایفا کرد. از سوی دیگر، خطبه حضرت زهرا (س) در مدینه و مسجد النبی تأثیر عمیقی بر جامعه اسلامی زمان خود گذاشت و بر دفاع از حق اهل بیت(ع) تأکید کرد.